Franz Xaver Gruber (1787 – 1863)

Po południu 24 grudnia 1818 roku pochodzący z prowincji Innviertel w Górnej Austrii Franz Xaver Gruber napisał w swoim skromnym mieszkaniu w Arnsdorfie melodię kolędy „Cicha noc“. Jego przyjaciel Joseph Mohr – wikariusz pomocniczy z sąsiedniego Oberndorfu – wręczył mu uprzednio wiersz z prośbą o skomponowanie muzyki. Jeszcze tego samego wieczoru twórcy wykonali kolędę po raz pierwszy – po pasterce i tylko przy akompaniamencie gitary, na której grał Mohr. Franz Xaver Gruber dożył początków popularności swojej bożonarodzeniowej melodii. Jej światowej sławy już nie doczekał. Mogli się nią cieszyć jego potomkowie.

Dzieciństwo i lata edukacji w Górnej Austrii

Franz Xaver Gruber przyszedł na świat 25 listopada 1787 we wsi Hochburg-Ach w prowincji Innviertel i dorastał w ubogich warunkach. W jego rodzinnym domu, Unterweizburg 9, mieszkała oprócz rodziców, Josefa i Anny, czwórka rodzeństwa. Mały Conrad był piątym z kolei dzieckiem. Po nim urodziło się jeszcze szóste. Dopiero w 1779 roku, w wyniku bawarskiej wojny o sukcesję, region przypadł w udziale „krajowi nad rzeką Enns“, czyli Austrii.  Warunki gospodarcze nie były łatwe, dlatego wieśniacy prowadzili dodatkowo domowe warsztaty tkackie. Franz Xaver Gruber, który zwyczajem tamtych czasów przyjął imię swojego chrzestnego, musiał wyuczyć się najpierw rzemiosła ojca. Jednak już jako dziecko ponad wszystko pokochał muzykę.

Muzyka od kolebki

Andreas Peterlechner, nauczyciel Grubera ze szkoły powszechnej, wspierał talent muzyczny chłopca i udzielał mu nieodpłatnie lekcji muzyki, co spotkało się z brakiem akceptacji ze strony ojca.  Po kilku latach tajnej nauki gry na organach, Franz w wieku jedenastu lat otrzymał wreszcie swój własny instrument. Od 1805 roku mógł za zgodą ojca kształcić się na nauczyciela, o tym zawodzie bowiem marzył. Najpierw doskonalił swoją wiedzę muzyczną u Georga Hartdoblera, organisty parafialnego w Burghausen. Miasto to leżało po drugiej stronie rzeki Salzach, na terenie Bawarii, czyli za granicą. Był czas wojen napoleońskich. Gruber ukończył z powodzeniem studium nauczycielskie w Ried im Innkreis i zdał w 1806 roku egzaminy uprawniające do wykonywania zawodu. Przepisowy rok praktyk jako asystent nauczyciela spędził w Hochburg-Ach, u swojego promotora i mistrza – Peterlechnera.

Nauczyciel, zakrystian i organista w Arnsdorfie i Oberndorfie

W 1807 roku 20-letni Franz Xaver Gruber otrzymał swoją pierwszą samodzielną posadę jako nauczyciel, zakrystian i organista w Arnsdorfie. Przedtem jednak musiał powtórnie zdać wszystkie egzaminy, tym razem w Salzburgu. Tutaj obowiązywały inne zasady. Tego samego roku ożenił się ze starszą od siebie o 13 lat wdową swojego poprzednika, Marią Elisabethą Engelsberger. Był to warunek postawiony przez gminę i w tamtych czasach wcale nie odosobniony przypadek. W ten sposób mógł zamieszkać w budynku szkolnym. Pierwsza żona urodziła mu dwójkę dzieci, które niebawem zmarły. Aby poprawić swoją sytuację finansową i w nadziei objęcia w przyszłości posady nauczyciela w Oberndorfie, przyjął w 1816 roku dodatkowo pracę kantora i organisty w oddalonym o 4 kilometry kościele św. Mikołaja w Oberndorfie.

Melodia na pasterkę 1818

Franz Xaver Gruber uchodził za dobrego nauczyciela, ale jego największą pasją była muzyka, która zapewne często stanowiła dla niego pociechę w ciężkich czasach. Z dwanaściorga rodzonych dzieci Grubera tylko czwórka dożyła wieku dorosłego. Pochował dwie żony. Zamiłowanie do muzyki połączyło go w 1817 roku przyjaźnią z nowym wikariuszem pomocniczym w Oberndorferie, Josephem Mohrem, zapalonym śpiewakiem i gitarzystą. W Boże Narodzenie 1818 roku Franz Xaver Gruber skomponował melodię do sześciostrofowego wiersza „Cicha noc“, który wręczył mu Mohr. Ksiądz i nauczyciel śpiewali kolędę wspólnie po pasterce w kościele św. Mikołaja w Oberndorfie. Mohr akompaniował na gitarze. Po tym pierwszym wykonaniu Franz Xaver Gruber napisał aranżację organową kolędy, przy czym nie przykładał do niej specjalnej wagi. Określił ją mianem „prostej kompozycji”.

Perły muzyczne w Arnsdorfie

Punktem kulminacyjnym twórczości Grubera w Arnsdorfie była uroczystość 300-lecia sanktuarium „Maria im Mösl” w 1820 roku. Obchody jubileuszu trwały 5 dni, a w uroczystościach uczestniczyło 20 tysięcy wiernych. Koncertów orkiestry pod kierownictwem Grubera słuchali goście wysokiej rangi, jak choćby opaci klasztorów benedyktynów z Michaelbeuern i Salzburga.

Po śmierci pierwszej żony Gruber poślubił w 1825 roku swoją byłą uczennicę, Marię Breitfuß. Małżeństwo doczekało się dziesięciorga dzieci, z których tylko czwórka dożyła wieku dorosłego: Franz Xaver, Elisabeth, Amalie i Felix. Gruberowi nie udało się przenieść do Oberndorfu. W międzyczasie poróżnił się ze swoimi przełożonymi i przeniósł w 1829 roku do Berndorfu pod Salzburgiem, do gminy, która dbała o wysoki poziom muzyki sakralnej.

Życie dla muzyki w Hallein

Najgorętsze pragnienie Grubera, by poświęcić się muzyce, spełniło się w 1835 roku, kiedy został powołany na dyrygenta chóru, kantora i organisty w kościele parafialnym w Hallein.  Hallein był drugim co do wielkości miastem w salzburskiej prowincji i liczył 3,5 tysiąca mieszkańców. Muzyk z wielkim zaangażowaniem poświęcił się kształceniu śpiewaków i muzyków chóru kościelnego. Zajmował się komponowaniem i uczestniczył w realizacji wielu wydarzeniach muzycznych także poza Hallein. W 1841 roku zmarła druga żona Grubera. Trzeci związek małżeński zawarł rok później z przyjaciółką swojej zmarłej żony, wdową po szewcu, Kathariną Rieser (wdową Wimmer) z Böckstein. Synowie Grubera z drugiego małżeństwa poszli w muzyczne ślady ojca. Starszy, Franz Xaver (1826-1871), założył w 1847 kółko pieśniarskie, a w 1849 istniejący do dziś związek pieśniarski Halleiner Liedertafel. Drugi syn, Felix (1840-1884), przejął po ojcu funkcję dyrygenta chóru w Hallein. Franz Xaver Gruber zmarł w Hallein w 1863 roku.

Przyjaźń na całe życie

Po wspólnych latach w Oberndorfie autor słów i kompozytor „Cichej nocy“ pozostali w przyjaźni na całe życie. Udokumentowane są wielokrotne odwiedziny, jakie Joseph Mohr składał swojemu przyjacielowi w Hallein. W przeciwieństwie do Mohra, który zmarł już w 1848 roku, Gruber dożył pierwszych sukcesów kolędy w Niemczech. W roku 1854 napisał dokument pt. „Autentyczny powód“, w którym sprostował będące w obiegu błędne przekonania. Po pierwsze, że muzyka kolędy nie została skomponowana przez Michaela Haydna, a po drugie, że kolęda nie ma swoich korzeni w tyrolskim Zillertallu. Miejscem jej powstania jest Oberndorf na Ziemi Salzburskiej.